Minjar mánaðarins

Afstaða kumlanna á Sílastöðum.

Í kumli I hafði verið heygður roskinn karlmaður. Varðveisla beinanna var með ágætum og þó að lítið væri óraskað í kumlinu nægði það til að ákvarða horf og legu líksins að mestu. Kristján ályktaði að maðurinn hafi verið lagður á bakið, þó hvílt örlítið meira á hægri hlið og fætur hafi legið krepptir til sömu hliðar. Mikið magn af hestbeinum bendir til þess að hestur hafi verið heygður með manninum og var hann lagður til fóta honum. Haugfé var nokkuð í þessu kumli og má þar m.a. nefna sverð, tvær axir, spjót, skjaldarbólu og hnífsblað. Auk þess fannst í kumlinu talsvert af viðarleifum sem Kristján taldi að væru að einhverju leyti komnar úr skildi sem í kumlinu hafi verið og sköftum vopnanna, en einnig úr fjölum eða flekum sem hafi líklega verið lögð undir líkið.

Þótt Kristján hafi komist svo skemmtilega að orði í grein sinni í Árbók Hins íslenzka fornleifafélags, að á Sílastaðamönnum „… mætti kalla traustan bóndabrag, en glæsibrag ekki …“ er fundurinn merkur fyrir margra hluta sakir. Kuml voru fátíðir fundir hér á landi á þeim tíma sem Sílastaðakumlin finnast og enn sjaldgæfara að þar fyndust svo mörg kuml. Haugfé er þar að auki ríkulegt í kumlunum þótt ekki sé íburðurinn mikill. Taldi Kristján að allar þessar grafir væru frá 10. öld en að helst mætti greina á milli kumla I og IV hvað aldur varðar. Út frá aldursgreiningu á formgerð vopnanna taldi hann að kuml I geti verið frá fyrri hluta 10. aldar en kuml IV frá seinni hluta aldarinnar.

Nokkrir kumlateigar hafa verið rannsakaðir á síðustu árum og áratugum en þeir eru m.a. Ingiríðarstaðir í Þegjandadal, Hrífunes í Skaftártungu, Dysnes í Eyjafirði, Hringsdalur í Arnarfirði og nú síðast, á þessu ári, fannst einn við bæjarstæði Fjarðar á Seyðisfirði. Þessar rannsóknir hafa aukið þekkingu okkar á kumlum og greftrunarsiðum landnámsmanna.

Heimildir:

Kristján Eldjárn. 1954. „Fornmannagrafir að Sílastöðum í Kræklingahlíð“. Árbók Hins íslenzka fornleifafélags. 53. árg. Reykjavík: Ísafoldarprentsmiðja

Kristján Eldjárn. 2000. Kuml og haugfé úr heiðnum sið á Íslandi. 3. útg. Adolf Friðriksson ritstjóri. Reykjavík: Mál og menning

Þjóðminjasafns Íslands. Kuml á sýningu Þjóðminjasafnsins. Slóð: https://www.thjodminjasafn.is/syningar-vidburdir/adrar-syningar/gripur-manadarins/kuml-a-syningu-thjodminjasafnsins#

Myndir eru fengnar úr grein Kristjáns í Árbókinni.

Kuml IV

Fornar leiðir má finna um land allt og marka þær fótspor forfeðra okkar árhundruð aftur í tímann. Margar þessara leiða hafa varðveist á meðan aðrar hafa orðið tímanum að bráð. Þar getur náttúran spilað stórt hlutverk, en ýmsar aðrað ástæður geta þó verið fyrir því að þær falla í gleymsku. Gróður hylur slóða, hlutverk áfangastaða breyttist og vitneskja hverfur, allt geta þetta verið ástæður fyrir því að leiðirnar hverfa.

Fornar leiðir gátu verið allt frá því að vera örstutt leið frá bæ að stekk, milli bæja eða jafnvel landshluta á milli. Víða má enn sjá ummerki þessara fornu leiða í landslaginu og oftar en ekki einnig minjar sem tengdar eru ferðum eftir leiðunum, svo sem sæluhús, áningarstaði og vörður. Í mörgum tilfellum hefur ekki aðeins vitneskjan um legu leiðar haldist heldur einnig vitneskja um heiti hennar og tilgang. Ein af slíkum leiðum er Hólsstígur í Norðurþingi, fjölfarin leið á fyrri árum en með breyttum ferðavenjum og betri samgönguleiðum hefur hlutverk hans breyst. Vitneskjan er engu að síður til staðar og mikill vilji er hjá heimamönnum til að viðhalda þekkingu og miðla upplýsingum um stíginn.

Hólsstígur liggur frá bænum Hóli á Melrakkasléttu til Presthóla í Núpasveit. Stígurinn var áður helsta tengingin á milli Raufarhafnar og Kópaskers en Öxfirðingar og Núpsveitungar þurftu áður fyrr að sækja alla sína verslun yfir heiðina til Raufarhafnar. Árið 1894 var Kaupfélag Norður-Þingeyinga stofnað á Kópaskeri og hefur þá verslunarferðum fækkað austur yfir heiðina. Hins vegar voru rekin undir nafni félagsins, auk kaupfélagsins, sláturhús, frystihús, sláturgerð og olíuverslun, svo fátt eitt sé nefnt, á Kópaskeri. Ferðir bænda austan frá hafa því enn verið tíðar enda mikla þjónustu að sækja á Kópaskeri. Síðar meir var stofnað sjálfstætt kaupfélag á Raufarhöfn en sláturhús fyrir svæðið var enn starfrækt á Kópaskeri sem og ýmis önnur þjónusta.

Hólsstígur er tæplega 30 km langur og er 41 varða við hann. Standa vörðurnar flestar enn í dag en einhverjar eru þó fallnar. Stígurinn liggur í gegnum fjölbreytt landslag þar sem finna má mela og móa, hæðir og lægðir, stöðuvatn og læki. Liggur stór hluti stígsins á háheiðinni í um 120 m hæð yfir sjávarmáli.

Stígurinn er vel greinanlegur stærstan hluta leiðarinnar en er þó frekar óljós þar sem hann liggur milli Hóls og Grashóls og svo aftur þar sem hann liggur sunnan við Norðausturveg (nýr vegur yfir Hólaheiðina) að Presthólum. Engar vörður eru við leiðina frá Norðausturvegi að bænum Efri-Hólar og stígurinn er í raun mjög óljós þar sem hann liggur milli Efri-Hóla og Presthóla.

Býlið Grashóll stendur á Austursléttuheiði, tæpa 5 km frá upphafi stígsins við Hól. Er Grashóll byggður úr landi Raufarhafnar árið 1846 og fékk þá um þriðjung af upplandi Raufarhafnarjarðarinnar. Athyglisvert er að bænum skyldi hafa verið valin staðsetning við þessa þekktu þjóðbraut. Einar Sveinsson og Guðrún Einarsdóttir, fyrstu ábúendur á Grashóli, voru gestrisin og góðviljuð og því séð það fyrir sér að býlið þjónaði sem áningarstaður fyrir ferðalanga en stígurinn þótti þá langur og erfiður yfirferðar í einum áfanga. Grashóll var að mestu í ábúð næstu áratugina þó að í einhver ár hafi verið ábúendalaust. Búseta á bænum lagðist af að fullu árið 1942.

Við höfnina á Djúpavogi stendur langt timburklætt hús með lágum veggjum. Húsið er rauðtjargað með hvítum gluggum og svörtu þaki. Húsið, sem er eitt elsta hús Djúpavogs, nefnist Langabúð og er fornt pakkhús danskra kaupmanna. Langabúð er nú menningarmiðstöð staðarins með söfnum, veitingahúsi og annarri þjónustu við ferðamenn.

Nákvæmur aldur hússins er ekki þekktur en að hluta má rekja upphaf þess til vörugeymslu- og sláturhúsa sem lýst er í virðingu verslunarhúsa á Djúpavogi árið 1742. Gera má ráð fyrir að húsin hafi verið endurbyggð og þeim breytt oftar en einu sinni í tímans rás. Líklega fékk húsið núverandi lögun sína um miðja 19. öld þegar tvö 18. aldar hús voru tengd saman og endurbyggð. 

Húsið var í eigu erlendra verslunaraðila allt til ársins 1918 þegar það komst í eigu Kaupfélags Berufjarðar. Þar var síðan rekið sláturhús til ársins 1950 og ullargeymsla til 1985. Einnig var um skeið rekin í húsinu byggingarvöruverslun og trésmíðaverkstæði. Árið 1975 fóru Kaupfélagið og Safnastofnun Austurlands að huga að uppbyggingu og endurgerð Löngubúðar og lauk því ferli árið 1997, en þá var húsið komið í eigu sveitarfélagsins. Langabúð er friðlýst og hefur verið svo frá 1979.

 

Langabúð er eitt þeirra húsa sem fjallað er um í nýútgefnu leiðbeiningariti um vel heppnað litaval á húsum með tilliti til aldurs og gerðar. Ritið Litaspjald sögunnar má finna hér.

Stefánsfjós er byggt að danskri fyrirmynd og að stórum hluta úr endurnýttum dönskum múrsteini. Steininn hafði Danakonungur upphaflega gefið til byggingar á nýju amtmannssetri á Möðruvöllum í Hörgárdal árið 1826. Húsið, sem nefnt var Friðriksgáfa, brann árið 1874. Seinna var steinninn nýttur í skólahúsið á Möðruvöllum sem var byggt árið 1880. Það hús brann árið 1902. Þá keypti bóndinn Stefán Stefánsson múrsteininn og hóf það sama ár byggingu þessa nýstárlega fjóss að danskri fyrirmynd og lauk byggingu þess árið 1904. Fjósið er einnig byggt úr grjóti sem sótt var í land Bjarga sunnan við Möðruvelli sem og steinsteypu.

Gluggar fjóssins eru úr járni en við suðurenda fjóssins er djúp hlaða. Veggir hlöðunnar, sem enn standa að hluta, eru úr grjóti, en upprunalegir stafnar, sem voru steyptir, voru rifnir um 1980 og endurbyggðir til bráðabirgða í núverandi útliti með timburstafni sem snýr út á bæjarhlaðið og bárujárni baka til. Ástand hlöðunnar er í dag orðið mjög slæmt. Norðurendi fjóssins var upphaflega áfastur gripahúsi úr torfi og grjóti sem þar stóð fyrir. Það var jafnað við jörðu um 1980 og þá var smíðaður timburstafn á norðurendann. Innviðir Stefánsfjóss með steyptum og hlöðnum jötum og flórum eru upprunalegir að mestu en í frekar slæmu ástandi líkt og veggir og gluggar.

 

Þegar jarðhræringar hófust á Reykjanesi í lok febrúar 2021 fór fljótt af stað vinna hjá starfsfólki Minjastofnunar Íslands við að taka saman gögn um minjar á svæðinu sem hugsanlega gætu verið í hættu vegna eldgoss. Fljótlega eftir að jarðhræringarnar hófust sendi Eldfjallafræði og náttúruvárhópur Háskóla Íslands frá sér spálíkön þar sem sýndar voru mögulegar hraunrennslisleiðir. Kortið var gert til að hægt væri að glöggva sig á því hvar hraun gæti runnið og undirbúningar gæti farið af stað fyrir viðbrögð við því. Spálíkanið sem starfsmenn Minjastofnunar notuðust við var gefið út af hópnum þann 4. mars og á því eru gefnar fjórar mögulegar staðsetningar þar sem eldur gæti komið upp. Skýrt var tekið fram að engar líkur væru á því að gos myndi hefjast á öllum þessum stöðum í einu heldur frekar að gos myndi hefjast á aðeins einum stað. Sú reyndist síðan vera raunin þegar gos hófst í Geldingadölum að kvöldi 19. mars.

 

 

Á Vogaheiði er að finna leifar a.m.k. 20 selja, bæði frá bæjum sunnan- og norðanvert á Reykjanesskaganum. Sum selin eru einföld að gerð og þeim hafa aðeins tilheyrt ein til tvær litlar byggingar en önnur eru stærri og augljóst að þar hefur margvísleg starfsemi farið fram. Vegna þess hve heimahagar við bæi á Vatnsleysuströnd voru almennt rýrir, hefur verið nauðsynlegt að hafa í seli að sumri, þá sérstaklega kýr. Vatnsskortur á heiðinni hefur án vafa aftrað veru selsmala og annarra sem í seli voru en í Jarðabókinni er sagt frá því að fólk hafi þurft að flytja heim úr seli vegna vatnsleysis og uppblásturs. Heimildir eru til um vatnsflutninga á hestum til selja í Hafnahreppi og einnig að bræða hafi þurft snjó úr gjám til að fá vatn. Hið sama hefur án efa átt við um selstöðurnar í Vatnsleysustrandarhreppi þegar þurrviðrasamt var.

Fornasel er lítil selstaða, staðsett rétt um 700 m sunnan við Reykjanesbrautina. Selið stendur á lítilli hæð á grónu svæði. Heimildum ber ekki saman um frá hvaða bæ var haft þarna í seli. Ein heimild segir selið vera frá Þórustöðum en önnur heimild segir selið vera frá Landakoti og að það heiti Litlasel. Fornasels er ekki getið í Jarðabókinni 1703 eða annars sels á þessum slóðum en bókin nefnir þó Fornuselshæðir, sem líklega eru nokkuð ofar í heiðinni. Tóftir selsins standa mót vestri og sjást þar þrjár tóftir, allar vel greinanlegar, auk þess sem ein stök kví stendur litlu neðar. Rétt fyrir ofan hólinn, að austanverðu, er lítið vatnsból með grjóthleðslu í kring.

Knarrarnessel er u.þ.b. á miðri Vogaheiðinni, um 2 km suðvestur af Fornaseli. Í Knarrarnesseli er mest flatlendi umhverfis sel miðað við aðrar selstöður á heiðinni. Selstaðan er stórt með mörgum tóftum en líklegt er að flestir bæir í Knarrarnesshverfi hafi haft selstöðu þar og útskýrir það því fjölda bygginga sem þar hefur staðið. Því til stuðnings nefna heimildir að auk Knarrarness hafi Litla-Knarrarnes og Ásláksstaðir haft í seli í selstöðunni. Vatnsból selsins er í hól, um 100 m norðvestan við selið. Þegar loftmynd af svæðinu er skoðuð má sjá hvernig selrústirnar raðast á þennan litla grasbala í auðninni, sem einungis er um 150 m í þvermál.

 

Gjásel er staðsett á miðri Vogaheiðinni og rétt ofan við það er Gjáselsgjá. Ekki er vitað með vissu frá hvaða bæ var haft þar í seli en selstaðan er staðsett nálægt austurmörkum Brunnastaðasels. Í sumum heimildum er sagt frá því að selið hafi verið frá Brunnastöðum en aðrar heimildir nefna Hlöðunes í því samhengi. Í Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns frá 1703 segir að selstaða Hlöðuness, sem staðsett var ofar í heiðinni, sé aflögð vegna uppblásturs en Brunnastaðir eru þá enn með nothæfa selstöðu. Af því má leiða líkur að Gjásel hafi verið frá Hlöðunesi eftir að Hlöðunessel er lagt af. Stærð Gjásels gæti reyndar bent til þess að fleiri en einn bær hafi haft þar í seli en þar er að finna tóftir af átta húsum sem standa þétt í beinni röð undir gjárveggnum og mælast tóftirnar rúmir 30 m á lengd. Í öðrum seljum á heiðinni eru byggingar yfirleitt í pörum eða í mesta lagi þríhólfa byggingar. Tóftirnar eru vel greinanlegar og veggir enn uppistandandi sem bendir til þess að selið sé í yngra lagi, jafnvel með þeim yngstu á heiðinni.

Þó að gosið, sem hófst í Geldingadölum að kvöldi 19. mars, hafi enn ekki eyðilagt neinar fornminjar má nefna að vísindamenn telja líklegt að gosið geti verið upphafið að nýju gostímabili. Ef svo reynist vera er nokkuð ljóst að minjar munu áfram vera í hættu og þá á öllu Reykjanesinu. Við mat á fjölda þeirra fornminja, sem settar voru í hættuflokk í tengslum við gosóróann sem hófst í byrjun mars 2021, var stuðst við gögn stofnunarinnar um minjar sem þekktar eru á svæðinu og heimilda hafði verið aflað um. Það er þó alveg ljóst að þau gögn eru ekki tæmandi listi þar sem heildarskráning fornleifa á svæðinu hefur ekki farið fram. Sé einungis talað út frá seljaminjum má nefna að talið er líklegt að á Reykjanesskaga öllu sé að finna minjar um 250 selstaða og eru þá ótaldir allir aðrir minjaflokkar sem á skaganum er að finna. Því er ljóst að mikið verk er fyrir höndum við að rannsaka og skrá þessar minjar, áður en illa fer.

 

Vitar sem byggðir voru á árunum á undan, höfðu verið kostaðir af landssjóði og rann vitagjald síðan aftur í sjóðinn. Bygging nýrra vita gekk þó hægt því landsstjórnin áréð einungis að fara fram á fjárframlög fyrir byggingu nokkurra vita á hverju fjárhagstímabili. Haffærum skipum fjölgaði þó á þessum tíma og þörfin fyrir fleiri vita varð sífellt brýnni. Landsstjórnin ákvað að taka lán fyrir byggingu nýrra vita og nota vitagjöldin til að greiða vexti og afborganir af þeim lánum. Stjórnin leitaði einnig annarra leiða líkt og sjá má í fjárframlögum Alþingis fyrir árin 1920-21 en þá var 19 þúsund krónum veitt í byggingu Hríseyjarvita. Fjárveitingin var þó bundin því skilyrði að fé kæmi einnig heiman úr héraði og yrði það notað til byggingar Hjalteyrarvita og Svalbarðseyravita. Fór svo að fé fékkst til verksins og voru vitarnir þrír byggðir á sama tíma af vinnuflokki vitamála.

 

Hríseyjarviti var friðlýstur af menntamálaráðherra. Tekur friðlýsingin til ytra og innra borðs vitans og ljóshúss, þar með eru talin linsa, linsuborð og lampi, stigar, handrið, hurð og gluggi. Friðlýsingin tekur einnig til umhverfis vitans í 100 m radíus út frá honum, en að bjargbrún norðan hans.

Gamla íbúðarhúsið á Klömbrum er eitt af fallegri húsum landsins og sannkölluð sveitarprýði eftir að það var gert upp. Hjónin Júlíus Halldórsson, héraðslæknir, og Ingibjörg Magnúsdóttir létu upphaflega byggja húsið og höfðu þar heimili. Var Júlíus þar einnig með apótek og sjúkrastofu. Framkvæmdum við húsið lauk um 1885, en ekki er vitað hver steinsmiðurinn var sem hlóð þetta fallega hús og múraði.

Húsið er einlyft með risi, á háum kjallara. Útveggir eru hlaðnir úr lítt tilhöggnu grjóti, sem flutt var úr Nesbjörgum. Veggir eru einfaldir og veggjaþykkt er um 50 cm. Þeir voru múrhúðaðir að utan með sementsblöndu, sem einnig var notuð sem bindiefni.

Íbúðarhús þeirra hjóna þótti afar glæsilegt og húsakynni öll hin ríkmannlegustu. Í húsinu var bæði stássstofa og dagstofa sem þiljaðar voru innan með brjóstþili og strekktum striga á útveggjum en standandi þili á milliveggjum. Auk þess var apótek og sjúkrastofa í húsinu. Á rishæðinni var meðal annars korn- og mjölgeymsla og í kjallara var eldhús í miðju húsi. Þar var stór eldavél og búr með bekkjum og skápum.

Þegar hafist var handa við endurbætur á húsinu í lok síðustu aldar hafði ekki verið búið í húsinu í um hálfa öld en þykkir steinveggir, auðar gluggatóttir og fúið tréverk báru vitni um stórhug og vandvirkni.

Um það sagði Baldur Jónsson: „Klömbur er kvenkynsorð og hafði upphaflega merkinguna „þrengsli, klemma“. Það gat verið haft um herkví og var einnig heiti á sérstöku áhaldi sem notað var við smíðar til að klemma fasta smáhluti sem fengist var við, og breyttist þá síðar í Klömbrur (kv.ft.). Bæjarnafnið Klömbur er sama orðið og er ávísun á einhvers konar þrengsli í landslagi.“

Samkvæmt Finni Jónssyni merkir orðið „Klömbr“ „[…] fleygmyndað vik inn í eitthvað, er endast á skörpu horni þar sem tvær hliðar mætast (eins og tveir armar þríhyrnings).“

Í Eyrbyggju er því lýst hvernig Vermundi, bónda í Bjarnarhöfn, áskotnast tveir sænskir berserkir, Halli og Leiknir, að gjöf frá Hákoni jarli Sigurðssyni.

“Þeir voru menn miklu meiri og sterkari en í þann tíma fengjust þeirra jafningjar í Noregi eða víðara annars staðar. Þeir gengu berserksgang og voru þá eigi í mannlegu eðli er þeir voru reiðir og fóru galnir sem hundar og óttuðust hvorki eld né járn. En hverdagslega voru þeir eigi illir viðureignar ef eigi var í móti þeim gert en þegar hinir mestu örskiptamenn er þeim tók við að horfa.”

Eitthvað gekk Vermundi erfiðlega að lynda við berserkina svo hann fékk Víga-Styr bróður sinn, bónda á Berserkjahrauni, til að taka við þeim. Þar felldi Halli hug til Ásdísar, dóttur Styrs, og bað um hönd hennar. Víga-Styr var smeykur við að neita Halla svo hann leitaði ráða hjá Snorra goða á Helgafelli. Snorri ráðlagði honum þá að leggja þrjár þrautir fyrir Halla:

„Þú skalt ryðja,“ segir Styr, „götu yfir hraunið út til Bjarnarhafnar og leggja hagagarð yfir hraunið milli landa vorra og gera byrgi hér fyrir innan hraunið. En að þessum hlutum fram komnum mun eg gifta þér Ásdísi dóttur mína.“

 

Svaraði Halli þá:

„Eigi er eg vanur til vinnu en þó mun eg undir þetta játtast ef eg skal þá auðveldlega komast að ráðahagnum. “

Berserkjadysin í Berserkjahrauni

 

Berserkjagarðurinn sker síðan götuna rétt norðan við Berserkjadysina og nær um 1 kílómetra yfir hraunið, en hann er landamerkjagarður milli Bjarnarhafnar og Berserkjahrauns. Garðurinn var friðlýstur af Matthíasi Þórðarsyni, þáverandi þjóðminjaverði, árið 1928.

Hvort sem að Eyrbyggja saga reynist sönn eða ekki þá hefur Berserkjagatan verið mikil samgöngubót og skipt miklu máli fyrir samfélagið á svæðinu.

Ítarefni

Árbók Hins Íslenska Fornleifafélags 1900

Eyrbyggja

Minjavefsjá Minjastofnunar Íslands

Ekki fór þó betur en svo að eftir að hafa leyst þrautirnar lét Styr byggja baðstofu og bauð þeim til baðs en drap þá er þeir reyndu uppgöngu. Voru þeir síðan heygðir við Berserkjagötuna í djúpum dal þar sem einungis sést til himins, en þeir máttu ekki sjá til fjalla því þá myndu þeir ganga aftur.

Sigurður Vigfússon skoðaði dysina árið 1893, en það var síðan Kristján Þorleifsson, hreppstjóri á Grund í Eyrarsveit, sem endurhlóð hana í núverandi mynd um miðja síðustu öld.

Berserkjagatan er talin eitt elsta mannvirki í vegagerð hér á landi, en hraunið er úfið og því illfært bæði sauðfé og aðföngum frá sjó. Vegurinn nær frá svokallaðri Ytrihraunvík og suður yfir hraunið. Hann er um 2 km að lengd og er ákaflega skemmtileg gönguleið.

Þótt Grindavík eigi sér langa sögu eru þar ekki mörg friðuð hús. Segja má að eitt þeirra sé nokkurs konar innflytjandi í Grindavík og kom það víða við áður en því var fundinn staður við Austurveg nr. 48. Húsið var upphaflega reist á Bíldudal, flutt þaðan til Viðeyjar, því næst til Reykjavíkur og loks til Grindavíkur.

Afar líklegt má telja að húsið hafi verið reist á Bíldudal í tengslum við þá umfangsmiklu atvinnustarfsemi sem Pétur J. Thorsteinsson (1854-1929) rak þar frá 1879, þegar hann keypti fátæklegan húsakost verslunarinnar á staðnum. Árið 1907 stofnaði hann svokallað Milljónafélag í samvinnu við Thor Jensen. Félagið gjörbreytti ásýnd og efnahag Bíldudals á athafnaárum sínum en hætti þar allri starfsemi um áramótin 1913 til 1914 þegar félagið varð gjaldþrota.[1]

Björnshús í Viðey. Langholtsvegur 34 í Reykjavík.

Tvær misgóðar heimsóknir

Um 1930 fengu íbúar í Björnshúsi fremur óvelkominn gest í húsið, en húsaskítur[8] (öðru nafni kakkalakkar) gerði vart við sig sem herjaði svo á íbúana að varla var líft í húsinu. Björn Bjarnason, eigandi hússins, brá þá á það ráð að láta húsið standa opið í hörkufrosti í þrjá daga og tókst þannig að uppræta óværuna.[9] Nokkrum árum eftir að Björn sigraði húsaskítinn með því að frysta hús sitt að innan gistu flugmennirnir og hjónin Charles og Anne Lindbergh í Björnshúsi þegar þau stoppuðu við á Íslandi á leið sinni austur yfir Atlantshaf í ágúst árið 1933 er þau voru að kanna flugleiðir milli Evrópu og Ameríku.[10]

Mætti húsinu á Keflavíkurveginum

Árið 1943 tók Björn hús sitt niður og flutti það til Reykjavíkur og setti það niður þar sem nú er bílastæði austan við hús númer 43 við Langholtsveg, þar sem endurhæfingar- og stuðningsmiðstöðin Ljósið er nú til húsa. Björn sá að mestu sjálfur um að endurreisa húsið, en hafði byggingarmeistara sér til halds og trausts.[14] Af myndum að dæma var húsinu mikið breytt þegar það var reist að nýju í Reykjavík og var það m.a. múrhúðað að utan. Við Langholtsveginn stóð húsið til ársins 1971 þegar það hefur líklega þurft að víkja þegar útbúa átti bílastæði fyrir viðskiptavini Landsbanka Íslands, sem rak þá útibú í húsinu þar sem Ljósið er nú. Húsið var þá flutt í heilu lagi á flutningavagni til Grindavíkur og sett niður við Austurveg 48 þar sem það er nú. Það er enn með sama yfirbragði og þegar það stóð við Langholtsveginn. Sonur Björns, Björn Kári þá vitavörður í Reykjanesvita, mætti húsi föður síns á bílpalli á Keflavíkurveginum (Reykjanesbrautinni) þegar það var flutt til Grindavíkur. Það er ekki að undra að hann hafi orðið hissa og hélt að hann „væri að verða vitlaus“ eins og hann orðaði það sjálfur í viðtali.[15] Ólafur Arnberg Þórðar­son stóð fyrir þessum flutningi en hann var þá við nám í Stýrimannaskólanum í Reykjavík og hafði fengið atvinnu í Grindavík. Þar var hins vegar ekkert húsnæði að hafa og hann ákvað því að kaupa húsið við Langholtsveg því flutningur á húsi tók mun skemmri tíma en að byggja nýtt hús.[16]

 

 

Austurvegur 48, Grindavík. Myndin er tekin í mars 2011. Ljósmynd: Guðlaug Vilbogadóttir.

Heimildir

Ásgeir Jakobsson (1990). Bíldudalskóngurinn. Athafnasaga Péturs J. Thorsteinssonar. Hafnarfirði: Skuggsjá.

Björn Bjarnason, verkstjóri frá Viðey (1944, 20. júní). Vísir, bls. 3.

Einfalt ráð við húsaskítum (1934, 28. júní). Morgunblaðið, bls. 6.

Flöskuskeyti með fornum upplýsingum: Í þessu húsi gisti Lindberg (2002, 4. júní). Dagblaðið-Vísir, bls. 21.

Húsaskítir (1934, 23. maí). Morgunblaðið, bls. 5-6.

Magnús Þorkelsson (1996). Stöðin í Viðey – heimildir í hættu? Landnám Ingólfs. Nýtt safn til sögu þess, 5, bls. 148-156. Reykjavík: Ingólfur.

Minjasafn Reykjavíkur (ódags.). Fornleifaskrá Viðeyjar. Óútgefið.

Ólafur Arnberg Þórðarson (2011, 23. febrúar). Munnleg heimild.

Páll Líndal (1991). Reykjavík. Sögustaður við Sund. 3. bindi. Reykjavík: Örn og Örlygur.

Örlygur Hálfdánarson (ódags.). Fræðsluskilti um Viðey.

Örlygur Hálfdánarson (2010, 20. júlí). Munnleg heimild.

Örvar Birkir Eiríksson (ódags.). Björnshús. Fræðsluskilti um húsin í Viðey. Aðstoð við texta og eign myndar: Örlygur Hálfdanarson. Hönnun: Árni Tryggvason.

Örvar Birkir Eiríksson og Örlygur Hálfdánarson (ódags.). Fræðsluskilti um Sundbakka í Viðey.

Tilvísanir

[1] Ásgeir Jakobsson (1990).

[2] Flöskuskeyti með fornum upplýsingum (2002, 4. júní).

[3] Örlygur Hálfdánarson (ódags.); Minjasafn Reykjavíkur (ódags.); Magnús Þorkelsson (1996.

[4] Magnús Þorkelsson (1996); Örlygur Hálfdánarson (ódags.).

[5] Örlygur Hálfdánarson (ódags.).

[6] Minjasafn Reykjavíkur (ódags.). Fornleifaskrá Viðeyjar.

[7] Minjasafn Reykjavíkur (ódags.). Fornleifaskrá Viðeyjar.

[8] Húsaskítir virðst vera íslenskt orð yfir kakkalakka (Húsaskítir, 1934).

[9] Einfalt ráð við húsaskítum (1934, 28. júní).

[10] Örvar Birkir Eiríksson (ódags.). Björnshús; Örvar Birkir Eiríksson og Örlygur Hálfdánarson (ódags.).

[11] Örlygur Hálfdánarson (ódags.); Örvar Birkir Eiríksson og Örlygur Hálfdánarson (ódags.).

[12] Páll Líndal (1991), 3. bindi, bls. 168-169.

[13] Örlygur Hálfdánarson (2010, 20. júlí); Örvar Birkir Eiríksson og Örlygur Hálfdánarson (ódags.).

[14] Björn Bjarnason, verkstjóri frá Viðey (1944, 20. júní).

[15] Flöskuskeyti með fornum upplýsingum (2002, 4. júní).

[16] Ólafur Arnberg Þórðarson (2011, 23. febrúar).

Í lögum um menningarminjar segir að meðal þess sem teljist til fornleifa séu álagablettir og aðrir staðir og kennileiti sem tengjast siðum, venjum, þjóðtrú eða þjóðsagnahefð.

Í landi Helgafells í Mosfellsbæ er strýtumyndaður hóll, mjög áberandi í landslaginu. Hóllinn heitir Sauðhóll og segir sagan að í honum búi huldufólk.

Samkvæmt gamalli sögn hafði bóndinn á Helgafelli einhvern tímann verið að reka heim fé neðan úr Skammadal í austanbyl. Sá hann þá mann á undan sér sem einnig var við fjárrekstur. Hvarf maðurinn fyrir Sauðhól en þegar bóndi kom sjálfur fyrir hólinn sást hvorki af honum tangur né tetur. Taldi bóndi víst að maðurinn hefði horfið inn í hólinn með allt féð en það voru víst sauðir. Var þarna því um huldumann að ræða en ekki mennskan mann.

Íbúðarhús í svokölluðu Helgafellshverfi hafa á undanförnum árum sprottið upp í kringum Sauðhól. Hóllinn stendur þó enn og honum verður ekki raskað um ókomna tíð. Þegar unnið var að skipulagi byggðarinnar kom aldrei til tals að hreyfa við hólnum. Er þetta gott dæmi um að trú Íslendinga á álfa og huldufólk virðist enn lifa góðu lífi.

Í Mosfellsbæ er annar hóll með sama nafni þó ekki sé eins ljóst hvernig þessi hóll fékk nafn sitt. Þessi Sauðhóll er í landi Blikastaða en lætur minna yfir sér en sá í Helgafellslandinu. Engu að síður má reikna með að mikill meirihluti landsmanna hafi séð hólinn á leið sinni til Reykjavíkur án þess þó að gera sér grein fyrir að hann er af sumum talinn híbýli huldufólks. Hóllinn stendur um 30 metra norðvestan við Vesturlandsveginn rúma 200 metra suðvestan við hringtorgið við Skarhólabraut og Baugshlíð. Engar sögur eru til sem tengjast þessum hól en sagt er að fólki fyndist stundum að ljós væri í hólnum á kvöldin. Líkt og gerðist þegar byggðin reis í kringum Sauðhólinn í Helgafellslandi þá var þess vandlega gætt að framkvæmdir við lagningu Vesturlandsvegarins röskuðu ekki Sauðhólnum í Blikastaðalandi.

 

Ítarefni: Skráning fornleifa í Mosfellsbæ. 2006.

Við Lagarfljótið inni í Hróarstungu leynist athyglisverður minjastaður sem er illgreinilegur fyrir mörgum og lítið vitað um. Norðan við Krakalæk og við svokallaðan Þinghöfða, mel í landi Heykollsstaða, er að finna þingstað sem kallaður er Krakalækjarþing. Krakalækjarþing er talið vera eitt af þremur vorþingum Austfirðingafjórðungs frá söguöld. Ritaðar heimildir um staðinn eru af skornum skammti en hans er þó t.d. getið í Droplaugarsona sögu. Árið 1930 var þingstaðurinn friðlýstur af Matthíasi Þórðarsyni, þjóðminjaverði.

Minjarnar eru í dag margar hverjar á kafi í lynggróðri þannig að erfitt er að greina þær á yfirborði, en þó má sjá þar tóftir og kolagrafir. Alls sjást um 20 búðatóftir á svæðinu, sem er í lægð sunnan við höfðann, og er talið að þær tilheyri þingstaðnum. Fleiri tóftir gætu þó vel leynst á svæðinu. Einnig eru þar ótalmargar kolagrafir en þær benda til þess að svæðið hafi verið skógi vaxið á einhverjum tímapunkti og því nógur efniviður til kolagerðar.

Krakalækjarþingstaður er einn af þeim stöðum sem talið var að þyrfti að vakta í tengslum við framkvæmdir við Kárahnjúka sökum hækkandi vatnsmagns í Lagarfljóti. Minjastofnun hefur vaktað svæðið undanfarin ár og til að mynda mælt árbakkann svo hægt sé að fylgjast með breytingu á honum. Þannig er m.a. hægt að meta hvort aukin hætta steðji að minjunum. Samkvæmt mælingum stofnunarinnar frá 2015 og 2017 má sjá örlitlar breytingar sem sýnir mikilvægi þess að halda vöktun svæðisins áfram. Minjastofnun og Landsvirkjun áætla að fara í sameiginlega vettvangsferð um svæðið seinna á árinu ásamt því að kanna ástand á fleiri minjastöðum við fljótið.

Kaupstaðurinn er þó bara hluti þeirra stórmerkilegu minja sem finna má á svæðinu. Þar er að finna þrjú bæjarstæði sem hvert um sig hefur mikið minjagildi og saman mynda þau einstaka minjaheild. Það eru Sundakot, Glóra og Þerney.

Sundakot (Niðurkot)

Í Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalín sem rituð er í byrjun 18. aldar segir að að Sundakot hafi verið lengur í byggð en menn muna. Því má gera ráð fyrir að þar hafi verið búið að minnsta kosti frá 16. eða 17. öld og jafnvel fyrr. Rústir bæjarins eru sjáanlegar á yfirborði ásamt útihúsum og túngarði sem afmarkar heimatún bæjarins. Minjarnar í Sundakoti eru gott dæmi um smábýli á Íslandi.

Pattersonflugvöllur á Reykjanesi er á meðal best varðveittu herminjastaða landsins, en hann var byggður af Bandaríkjaher og fyrst tekinn í notkun sumarið 1942. Hann varð mikilvægur áningarstaður herflugvéla sem áttu viðkomu hér á leið sinni yfir Atlantshafið til árása á Þýskaland. Einnig þurfti góða bækistöð fyrir sprengju- og eftirlitsflugvélar við Íslandsstrendur og var fljótlega ráðist í byggingu á stórum flugvelli uppi á Háaleiti, skammt vestan við Pattersonvöll og fékk hann nafnið Meeksflugvöllur sem nú nefnist Keflavíkurflugvöllur, en hann var tekinn í notkun árið 1943. Alls störfuðu um 3000 manns við byggingu þessara flugvalla þegar mest var, aðallega menn á vegum byggingarsveita hersins.